Sk'in Jtotik Sanpero (San Pedro) ta Acteal.

A’yo sbats’i sonik sanpero vinik antsetik

Escucha Música Tradicional Sampedrana para acompañar este texto

Sk’ak’alil vaxkib xchavinik xchi’uk baluneb xcha’vinik junio ta ya’bilal cha’mil xchi’uk buluchib.

Ti li’ k’ine ja’ muk’ta k’in yu’unik ti sanpero vinik ants ta slumal Ch’enalvo’e. Ti vinik ants te nakalik ta yosilal Ch’enalvo’e ja’ sanpero vinik ants sbiik, ja’ ti yu’un ja’ yaj santoik ti apoxto Sanperoe (Apostol San Pedro) Ti muk’ta k’in Sanperoe, ja’ no’ox muk’ul k’in ta skotol ti k’inetik k’u yepal chich’ pasel ti ta Ch’enalvo’e.

K’alal sk’anto jayibuk xemuna ti muk’ta k’ine chlik xa xchapan sbaik ti vinik antse, tsk’uban stibolik, yu’un ja’ sk’ak’alil tsvulan stot sme’ik, skumpareik, jech ta xich’ik el ve’elil jech k’u cha’al ch’atajem tibol, vaj mats’, kaxlan vaj, ch’ilum, xchi’uk peresku’. Koman ve’el chich’ pasel ti ta muk’ta k’ine.

Muk’ta k’in ta Acteal

K’u yu’un ti jech svok’ol vok’ol xa bu tspasik muk’ta k’in ti sanpero vinik antse. Ja’ ta skoj ti jeloj milel ta Acteal ta sk’ak’alil chib xcha’vinik yu’un diciembre ta yabilal mil baluneb ciento xchi’uk vuklajuneb svo’vinik. Jech lok’ chapal k’op yu’un ti svinkilal tsoblej Chanul Pome ti mu xa snupin te xbatik ta lum Ch’enalvo’ ba snaban sbaik te ta spasel xchi’uk sk’elel ti k’ine, yu’un ti j-abteletik te ta lume, ja’ik xchi’uk ajvaliletik prietik la xchapanik xchi’uk la yak’ik ta milel ti vinik ants te ta Acteal. Jech o xal, la yich’ sa’el slok’obal ti Sanperoe, sventa te ba xchi’in ta naklej ti yalab xnich’nab te ta Acteale. K’alal jech te xa’ox oy ti Sanpero ta Acteale, ep boch’o lik yich’ albel ta xvayech yu’un ti Sanperoe, jech albatik, “Ja’ xa li’ li tal ta naklej ti li’ ta Acteale, ja’ li’ tal jchi’in ti kalab jnich’nab ti li’ la yich’ik vokole, ak’ouk me te to oyun yileluk ti ta lum Ch’enalvo’e, pe jlok’obal xa no’ox ti te oye”, xi la ti Sanperoe.

Ja’ jech ba pasuk ta oxvok’ ti spasbel sk’inal yich’ubil ta muk’ ti Sanperoe, june ja’ ti ta lum Ch’enalvo’e, ti xchibale ta Polho ja’ ti bu oyik ti zapatistaetike (jech la svok’ sbaik ek’ xtok ta skoj jech chak k’u cha’al k’ot ta pasel ta Acteale) ti yoxibalne ja’ ti Actealne.

K’u x’en yelo chich’ pasel ti k’in Sanpero ta Acteale

Mu jmojuk snopbenal ti sk’in San Pero chich’ pasel ta Acteale jech chik k’u cha’al tspasik ta lum Ch’enalvo’e. Ti k’in chich’ pasel ta Acteale yan o. Yileluke uni bik’it sk’oplal, mu’yuk no’ox jk’upintik yileluk, ja no’ox yu’un ti k’usi tsots sk’oplale ja’ ti yich’el ta muk’ ti mol Sanperoe. Ma’uk tsots sk’oplal me lek o me mu’yuk lek ti son chich’ pasel tee. Yu’un ti k’ine ja’ koman xchapal k’opik ti vinik antse, koman chapbil k’u yepal xu’ yak’el ti tak’in sventa spasubil ti muk’ta k’ine. Yanuk stuk ti ta lum Ch’enalvo’e yanto sba ti sonetik tspasike, ven xa toyolik stojol ti boch’otik chik’ik tal ta tij sone, yu’un ti stukike ak’bilik tak’in yu’un ti ajvalil yu’unike. Ti tee ma’uk xa yich’el ta muk’ tspasik ti Sanperoe, yu’un naka xa uch’ pox, chon pox, ja’ ti k’usitikxa tspasilanike, yu’un ja’ xa no’ox batem ta yo’ontonik ti tak’ine xchi’uk sjolilal xa jk’ulejetik ti xchanik el spasele. Yan sjelelil xtoke ja’ ti ta Acteale chich’ pasel ta sk’opanel jtotik, chtal pale chak’ mixa, jech ta koman chich’ pasel xtok, yu’un ja’ chich’ pasel ti k’usi lek chil ti tsoblej Chanul Pome.

Ja’ yu’un u ti li’ chib k’ak’al k’in ti laj xa yich’ alel ta slikeb ti li’ ts’ibtabil lo’ile, ep k’usitik lek k’ot ta pasel. Ti ta sba k’ak’ale la snupik jurumento ti alperese. La jyuch’ik ul, ve’eik ti j-abteletike. Oxchop jtij sonetik talemik: marimba likemtalel ta Jobel te ta CIDECI, banda de música likemik talel ta Yabteclum li’ ta slumal Ch’enalvo’ xchi’uk jtij sonetik nitajtik ta luz te talemik ta Colonia Los Chorros ja’ik keremetik ochemik ta tsoblej Chanul Pom.

Lek k’upil sba ta k’elel ti k’ine, xnichimaj ti sk’uik ti alperesetike, ti j-abteletike ti antsetike, xbitlajetik ta tajimol no’ox ti ololetike, to j-alak’ sba ta k’elel. Ta chanib ora sbatel jtotik lik jun mixa ja’ la spas ti pale Marcelo, yu’un ja’ pale ti li’ ta sjunul Ch’enalvo’e, te koman la skolta sbaik xchi’uk jcholk’opetik ek xtok. Te la yalik ta sk’op Riox k’u x’en jeloj yabtel ta vo’onej ti mol Sanperoe, ti yu’un ono’ox lek la spas ti yabtel k’alal la xchi’in ta abtel ti Jesuse. Mu’yuk la bu xi’ ta xcholel ti sk’op rioxe, ak’ouk me te sta milel xchi’uk o. Te la skoman lo’iltaik ti vinik ti ants sventa slo’ilal ti mol Sanperoe. Yu’un la ti Sanperoe milbil la cham, jech te la sko’oltsanik ta alel k’u x’en lajik ta milel ek xtok ti vinik ants ta Acteale. Ti laj ta milel Sanperoe ja’ la ta skoj la yal ta jamal ti k’usi mu’yuk lek tspas ti ajvaliletike, pe ja’ no’ox jech ek xtok ti vinik ants lajik ta milel ta Acteale, ja’ ta skoj ti la jyalik ta jamal k’u x’en chak’ uts’intael ti ajvaliletike xchi’uk k’u x’en tspoj ti osil banamil yu’un ti bats’i vinik ants li’ ta yosilal Chiapae.

Ja’ jech jeloj ti mixa ta sventa st’abel ta na’el xchi’uk yich’el ta muk’ ti yabtel San Peroe. Spas jlikel lik st’omesik jkot chij ta sti’ ch’ulna yu’un ti Acteal, ta vob ta ok’es la jyich’ t’omesel. Setelik xa ta sk’elel ti vinik ti antse, ti kerem ti tsebe xchi’uk ti ololetike. Xvo’lajet xa ti vitsetik ta yech’al ti yolob k’ok’e, yan xa sba smu’il ya’eluk, kajalutik xa ta ba tok, chechelutik xa ta ik’ ya’aluk yu’un st’ujumal ti k’ine.

Sakub ti osil ta melkulex k’ak’ale, xchibal xa k’ak’al ti k’in Sanperoe. K’alal sk’anto xlik ti vob ti ok’ese, ja’ ba’ay yaltal ti ch’ul vo’ ta vinajele. Ti mutetik ta vitsetik te ta Acteale, spilajetik no’ox ta k’ejimol. Ti ch’ul banamil bu mal ti ch’ich’e, pixat ta toketik, ta k’elel ti Acteale, ta vinajel xa oy yileluk, xkajet xa ta ba toketik xvinaj. Likik ta ak’ riox ti alperese xchi’uk ti yaj capitantake xchi’uk ti j-abteletike. Ti lo’il ti maxil chalik ta rioxe yanto sba st’ujumal ta a’yel, stsalto k’u x’en chk’ejin t’ujum mutetik ta toyolaltik. Ja’ chalik ta riox k’u x’en stsatsal ta pasel ti k’ine, k’u x’elan ta kuchel xchi’uk ta et’esel. To jbijik ti mol me’eletik k’u x’en sna’ojik ti kuxlejale. Chalik ta rioxe, k’alal me kuchbil xa ti abtele, ma’uk xa la smakubil chamel o:

“…me jech van xil ek’ une

ti skajtsanel une

ti smuyesel une

ti jun k’ak’al ek’ une

ti jun abil ek’ une.

Mala k’op une tata

ti mu me smakebuk chamele

ti mu me smakebuk lajele

ti nichimal tunele

ti nichimal bainele,

uts jok’i to van

tsoyi to van

a’nichimal tunel

a’nichimal bainel

mu me xi ti banamil chamele

mu me xi ti banamil lajele…”

Yu’un ono’ox jech xalik ti mol me’eletike ta Ch’enalvo’e. Oy bijil viniketik ta yantik banamil, yantik sts’unubalik ek, ja’ jech chalik ek “ti rioxe mu’yuk tst’uj no’ox ti boch’o xu’ xchame”, xiik. Mu’yuk la boch’o tsots sk’oplal yu’un ti jtotike, jkotoltik no’ox la ko’olutik chil ti li’ ta banamile. Kapal oy jech ta k’ejimol, “manchuk me me’on, manchuk me jk’ulej , ko’ol ta ch’en chbat”, xi.

Toybil ta vob ta ok’es ta kitara, ta melin ta arpa, ti ch’ul k’ine. Mu’yuk xa k’usi jech ya’aluk, te xa stsak sba chik k’u cha’al sk’eoj mutetik ya’eluk. Jun yutsil ta jyalel ti muk’ta k’in yu’unik ti sanpero vinik antse. K’upil sba ta jyalel ti k’ine, koman elovajel, koman k’el osil, jun no’ox ti jol o’ontonal ayin te ta Acteale. Yu’un ti k’u x’en snopbenal ti koman chapal k’op chich’ pasel ti k’ine, ja’ xa ya’aluk ti k’u x’en koman chapal k’op la spasik ti rioxetik yu’unik ti mayaetik k’alal ba ayinuk yu’unik ti ba’yel jchi’el k’opojele, ti ba’ayuk viniketike la yich’ik pasel ta ixime, ti k’u x’en chalbutik ti ch’ul Popol Vuje.

K’alal laj ti k’in te ta Acteale, ti vinik ti antse jech chalik, “pas ta jun k’aka’l, pas ta jun jabil ti k’ine, ja’ xa ch’ul vinajel ch’ul banamil sna’oj ti me te to xi jvatlajet xlok’talel sk’ak’alil xtoke” xiik.